Met nog ongeveer een maand te gaan wordt het interessant te bekijken wat de plannen van de verschillen partijen zijn op het terrein van de inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Wat schrijven de partijen hierover in hun verkiezingsprogramma’s? Volgens de peilingen van 29 september maken zo’n 13 partijen momenteel kans om zetels te winnen voor de Tweede Kamer.
Geen plannen
De grootste in die peilingen blijft de PVV. Het is een van de weinige partijen die geen woord besteedt aan de inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Wel een voornemen dat linkt aan het werk van deze diensten en dat past in de actualiteit. De PVV wil Extinction Rebellion, Antifa en pro-Hamasgroepen als terreurorganisaties aanmerken en verbieden. Maar hier blijft het bij in het programma ‘Dit is uw land’. Wel merkte Geert Wilders in het debat over de extreemrechtse rellen op 25 september op dat wat hem betreft de adviezen van NCTV en AIVD genegeerd moeten worden. “Wat de heer Akerboom of de NCTV ook zegt, ik blijf de waarheid spreken”, aldus Geert Wilders. Beide diensten waarschuwen juist voor het feit dat politici de voedingsbodem vormen voor extreemrechts geweld.
Zo gericht mogelijk
GroenLinks-PvdA, eind september de tweede partij in de peilingen, besteedt meer aandacht aan de inlichtingen- en veiligheidsdiensten in het verkiezingsprogramma ‘Een nieuwe start voor Nederland’.
Echt verrassend zijn de plannen voor de inlichtingen- en veiligheidsdiensten niet. Opvallend is de term ‘gericht’, die een aantal keren genoemd wordt; waarschijnlijk een erfenis uit de periode van het Wiv-referendum. De discussie over de Wiv 2017 focuste zich vooral op de nieuwe bevoegdheid tot grootschalige interceptie van de kabel. Deze zou ongericht ingezet kunnen worden en na het referendum de voorwaarde ‘zo gericht mogelijk’ toegevoegd krijgen.
En de term keert dus regelmatig terug, want zo schrijft GroenLinks-PvdA, “bij het beschermen van de nationale veiligheid hebben inlichtingen- en veiligheidsdiensten informatie nodig. Het verzamelen van inlichtingen gebeurt zo gericht mogelijk”. Voer voor discussie bij de op handen zijnde wijziging van de Wiv 2017, die gepland staat voor 2028.
Ook bij de bestrijding van terrorisme zijn de naweeën van het referendum terug te vinden, want zo stelt GroenLinks-PvdA, terrorismebestrijding dient zo gericht mogelijk plaats te vinden. “De nadruk ligt op het verzamelen van inlichtingen uit menselijke bronnen en gerichte digitale surveillance in plaats van op massasurveillance. De inlichtingen- en veiligheidsdiensten zetten hun bevoegdheden gericht in en werken samen met andere toezichthouders in betrouwbare Europese landen”.
Een taakuitbreiding voor de diensten ziet GroenLinks-PvdA in de bestrijding van desinformatie en maatschappelijke ondermijning. De veiligheidsdiensten moeten beter toegerust zijn om desinformatie en ondermijning te herkennen en te bestrijden. Er zou een nationaal expertisecentrum moeten komen tegen desinformatie en beïnvloeding, dat media, scholen, overheid en burgers ondersteunt.
Tenslotte is GroenLinks-PvdA van mening dat er een Nationale veiligheidswet moet komen. Deze is nodig omdat er nu veel diensten zijn die zich bezighouden met nationale veiligheid. De onderlinge samenhang van de werking van die diensten zou wat GroenLinks-PvdA betreft vastgelegd moeten worden in zo’n Nationale veiligheidswet. De taken en bevoegdheden van de AIVD, de MIVD, de NCTV en de NCSC zouden hierin dus moeten worden vastgelegd. Ook zou de Nationale Veiligheidsraad moeten worden versterkt.
Weerbaarder
Het CDA ziet in het programma ‘Bouwen op vertrouwen’ een grotere rol voor de inlichtingen- en veiligheidsdiensten om Nederland weerbaarder te maken.
Er moet wat het CDA betreft hard worden opgetreden tegen een groot aantal statelijke actoren, terroristische groeperingen en criminele netwerken die onze nationale veiligheid en democratische rechtsorde bedreigen. Nederland moet zich weerbaar maken en daarin spelen onze inlichtingen- en veiligheidsdiensten een grote rol, aldus het CDA.
Daarbij vindt het CDA dat de inlichtingen- en veiligheidsdiensten goed geëquipeerd dienen te zijn om op te kunnen treden tegen de hybride dreiging van ontwrichtende acties van landen als Rusland, China en Iran. Op welke wijze de diensten ‘geëquipeerd’ dienen te zijn, en waar het nu bijvoorbeeld aan ontbreekt schetst het CDA vervolgens niet.
Wel is helder dat de internationale veiligheid door het CDA als kerntaak van de overheid wordt gezien. De veranderende houding van de VS leidt tot toenemende onzekerheid en dat maakt dat het CDA staat voor een duidelijke nationale veiligheidsstrategie om richting te geven aan buitenlands beleid, militaire strategie, ontwikkelingssamenwerking en internationale betrekkingen.
Tenslotte pleit het CDA, net als GroenLinks-PvdA, voor het versterken van de democratische processen en zegt de partij in te zetten op een grotere bewustwording in, en weerbaarheid van de samenleving. De cyberveiligheid zou in dit kader verbeterd dienen te worden.
Europese samenwerking
‘Sterker uit de storm’ is de titel van het VVD-verkiezingsprogramma en wie een blik werpt op de rol die de VVD de inlichtingengemeenschap hierbij geeft, ziet dat die rol groot is. Meer investeren in de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, spionage harder bestraffen, verstevigen van de rol van de NCTV, Nederland weerbaarder maken en meer internationale samenwerking op dit terrein, dat zijn de kernpunten van de VVD-plannen.
Iets duidelijker dan bij het CDA zijn de contouren waarin geïnvesteerd moet worden. Een forse investering zal het VVD-voorstel zijn om het personeelsbestand van de diensten fors uit te breiden. Daarnaast is het vooral investeren in nieuwe wetgeving, die in grote lijnen het traject volgt dat al is ingezet. De wet moet toekomstbestendig gemaakt worden, er komt minder toezicht voor operaties op buitenlandse dreigingen en er zou een wettelijke grondslag moeten komen waarmee inlichtingendiensten structureel informatie kunnen delen met private bedrijven.
Naast deze ‘forse uitbreiding en versterking’ vindt de VVD ook dat ‘tactische’ inlichtingen vaker publiek gemaakt moeten worden. “Juist bij pogingen tot beïnvloeding van politici of verkiezingen moet maximale openheid het uitgangspunt zijn, zolang dit kan zonder de inlichtingenpositie te schaden”.
Om spionage te voorkomen stelt de VVD dat ‘kritieke sectoren zoals havens, luchthavens, telecombedrijven en bewakingssystemen geen technologie uit risicolanden mogen gebruiken’. In dit kader stelt de VVD ook voor om bedrijven en personen met banden met vijandige regimes uit te sluiten van strategische sectoren, en juist het beperken van diplomatieke toegang. Er zou meer capaciteit in de opsporing van spionage moeten komen en vervolgens zou die harder moeten worden bestraft. Ten slotte moet spionage vanuit ambassades niet worden getolereerd: bij aantoonbare ondermijning gaan we vaker over tot uitwijzing, aldus de VVD.
Ook is de VVD voorstander van een sterke Europese samenwerking op het gebied van cyberveiligheid en inlichtingen. Deze zou vorm moeten krijgen in een Europese Five Eyes waarin, binnen een select Europees gezelschap, wordt samengewerkt op inlichtingengebied.
Op een andere manier dan GroenLinks-PvdA maar met schijnbaar eenzelfde doel, wil de VVD de rol en capaciteiten van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) versterken als coördinator in de samenwerking tussen de verschillende ministeries en inlichtingendiensten die bezig zijn met het vergroten van onze weerbaarheid. GroenLinks-PvdA noemt hier een Nationale Veiligheidswet als basis.
Die coördinatie lijkt zich in de VVD-plannen uit te breiden naar (vitale) bedrijven die te maken hebben met grootschalige ‘dagelijkse’ cyberaanvallen. De overheid moet zich hier actief op voorbereiden. Inlichtingendiensten zouden dreigingsinformatie wettelijk sneller en op structurele basis met deze bedrijven mogen delen.
Ten slotte, en dat is een echt VVD-punt, Nederland moet alles op alles zetten om onze economische kroonjuwelen te beschermen: behouden voor Nederland, koesteren en beschermen, exportbescherming, screenen van studenten en onderzoekers uit hoog-risicolanden en het tegengaan van ongewenste overnames die onze nationale veiligheid schaden.
Desinformatie
‘Het kan wel’. Onder deze titel ontvouwt D66 haar plannen voor Nederland. Daarbij is weinig specifieke aandacht voor de inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Best opmerkelijk in deze instabiele tijd.
In de paragraaf over beveiliging tegen hybride oorlogsvoering zou je een dergelijke verwijzing wel verwachten. Nu staat er slechts dat dit niet alleen een taak is van de krijgsmacht, ‘minstens zo belangrijk zijn investeringen
in de fysieke en digitale infrastructuur, in strategische reserves, in een weerbare samenleving en in het tegengaan van desinformatie. We helpen mensen om te gaan met dreiging en ondersteunen cruciale organisaties bij de maatregelen die zij moeten nemen’. Dan gaan we er maar van uit dat de inlichtingen- en veiligheidsdiensten hiertoe behoren.
Ook wil D66 dat Nederland in 2030 Europees koploper is op het gebied van AI, drones, ruimtevaart en cybersecurity voor defensie. Maar ook hier geen verwijzing naar een rol van de MIVD.
Binnenharken
De SP gaat de verkiezingsstrijd aan onder het thema ‘Super Sociaal’. Daarin is weinig aandacht voor de inlichtingen- en veiligheidsdiensten en de aandacht die er is lijkt vooral een uitloop te zijn van de campagnes over de Wiv 2017. Onder het kopje ‘Zonder verdenking, geen data’ schrijft de SP dat “als er geen concrete verdenking tegen iemand bestaat, er geen gegevens binnengeharkt mogen worden”. Dit verbreedt de SP naar de AIVD: “Ook de AIVD heeft geen vrijbrief om massaal gegevens van burgers te verzamelen. Het doorzoeken van massa’s gegevens van onschuldige burgers is niet effectief voor de bestrijding van terreur en zulke sleepnetten laten we dus niet meer toe”.
Helder en duidelijk, zeker omdat de komende periode de wijziging van de Wiv 2017 op de agenda zal staan.
Privacy
Daarover is ook de Partij voor de Dieren in het programma ‘Natuurlijk’ helder. De huidige Wiv 2017 (‘sleepwet’) moet worden ingetrokken en vervangen worden door een nieuwe privacyvriendelijke wet. Privacy is volgens de Partij voor de Dieren van onschatbare waarde voor een democratie.
Mede daarom dienen procedures, ook voor inlichtingendiensten aangescherpt te worden. “Alleen wanneer sprake is van een concrete verdenking die door de rechter wordt getoetst mogen politie, justitie en inlichtingendiensten gegevens over burgers opvragen bij bedrijven”. Vanuit dezelfde privacybescherming stelt de Partij voor de Dieren ook voor dat opsporing- en veiligheidsdiensten geen digitale apparaten mogen binnendringen zonder dat daar een zwaarwichtige, door de rechter getoetste reden voor is.
Ook vindt de partij dat er een sterkere en openbare controle op het functioneren van de veiligheidsdiensten moet komen. Tenslotte moet duidelijk worden hoe de privacy van mensen gewaarborgd is in de algoritmes die de diensten gebruiken. In dit kader moet de AIVD zeer terughoudend zijn met het delen van gegevens van burgers met buitenlandse veiligheidsdiensten.
De Partij voor de Dieren is tegelijkertijd wel voor een fikse aanpak van spionage: “We zorgen voor een robuuste taskforce die spionage opspoort en tegengaat”. Het Wetsvoorstel strafbaarstelling verheerlijken van terrorisme en openbare steunbetuiging aan terroristische organisaties moet worden ingetrokken stelt de PvdD. De vage definities zouden de vrijheid van meningsuiting ernstig beperken en ruimte scheppen voor politieke vervolging van vreedzame demonstranten en activisten.
Economische inlichtingen
‘BBB levert’, met dit verkiezingsprogramma gaat de BBB de verkiezingen van dit jaar in. Waar er in 2023 redelijk wat aandacht was voor de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, blijft het deze keer zeer beperkt. Wel een opmerkelijk voorstel: BBB wil graag dat de diensten naast het beschermen van de eigen kennis en kunde, ook economische (contra)inlichtingen gaan verwerven, zoals in Frankrijk gebeurt.
Eigen benen
Bij de ChristenUnie (‘Opstaan voor het goede, aanpakken, vereenvoudigen, normeren’) geen directe woorden over de inlichtingen- en veiligheidsdiensten. In algemene zin vindt de partij dat Nederland meer op eigen benen moet kunnen staan. “Toenemende geopolitieke spanningen zorgen voor onzekerheid en een schemergebied tussen oorlog en vrede. In een instabiele wereld moeten Europa en Nederland meer op eigen benen staan om onze veiligheid en democratische rechtsorde te beschermen en weerbaarder te worden. De rechtsstaat en ons vrije democratische bestel staan niet alleen onder druk van (sabotage door) andere landen, maar ook door terroristische dreiging van het jihadisme, criminele ondermijning of extremistische netwerken die onze rechtsorde bedreigen”.
Vooral de cyberveiligheid komt vervolgens aan bod in de plannen. “Nederland moet zich goed beschermen tegen spionage, diefstal van militaire technologie, ontwrichting door desinformatie en het hacken van wapensystemen en vitale infrastructuur (zoals een waterkering). Nederland is goed in cyberveiligheid en dat willen we zo houden. Extra geld voor defensie gebruiken we daarom ook voor het verbeteren van cyberveiligheid”.